Ομιλείτε ομηρικά;

Σύμφωνα με έναν από τους πιο διαδεδομένους μύθους για τη νεοελληνική γλώσσα, το λεξιλόγιο της είναι ομηρικής προέλευσης. Ο συνήθης τρόπος για να "αποδειχτεί" αυτό είναι η παράθεση μια λίστας με λέξεις που απαντώνται στα ομηρικά έπη και που "τις χρησιμοποιούμε και εμείς σήμερα", κατά προτίμηση "αναλλοίωτες". Και αφού τις βρίσκουμαι στον Όμηρο "αποδεικνύεται" και η "αδιάσπαστη συνέχεια" της ελληνικής γλώσσας, αλλά "αποδεικνύεται" και η ελληνικότητά των λέξεων.

Η θέση αυτή έχει κάποια προβλήματα, βέβαια. Καταρχήν, είναι άγνωστο από πού και ως πού προκύπτει ότι στα ελληνικά του Ομήρου δεν υπάρχουν δάνειες λέξεις. Ακόμα, στις λέξεις που εμφανίζονται και στον Όμηρο η προφορά, η κλίση, η σύνταξη και η σημασία είναι πολύ διαφορετικές τότε και σήμερα. Η προφορά, για παράδειγμα, δεν είναι αυτή που χρησιμοποιείται στα σχολεία και τα πανεπιστήμια στην Ελλάδα, αλλά αυτή που αποκατέστησε ο Έρασμος και που χρησιμοποιείται σήμερα παντού στο εξωτερικό. Η σημασία, από την άλλη, μπορεί να είναι ένα δάνειο, ας πούμε, από τα γαλλικά, αλλά η λέξη να γράφεται όπως και στο ομηρικό κείμενο. Επίσης, το ότι μια λέξη εμφανίζεται στον Όμηρο και στα νεοελληνικά δε σημαίνει ότι όλα αυτά τα 2.800 χρόνια χρησιμοποιούνταν. Συχνά είναι μια λέξη που εισήγαγε στα νεοελληνικά ένας λόγιος του 19ου αιώνα, δινοντάς της μάλιστα διαφορετική σημασία από αυτή του Ομήρου.

Πέρα, όμως, από την ιστορία των "ομηρικών λέξεων", ένα μεγάλο ποσοστό του νεοελληνικού λεξιλογίου, ό,τι λαθροχειρία και να γίνει, δεν μπορεί να εντοπιστεί στον Όμηρο. Πρόκειται για τις δάνειες λέξεις, που, αν και δεν έχουν οποιαδήποτε καταγωγή από την ελληνική γλώσσα, έχουν ενσωματωθεί και χρησιμοποιούνται από τους ομιλητές της, παρά τις προσπάθειες "καθαρισμού" και αντικατάστασής τους. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, και οι λόγιες λέξεις που πλάστηκαν από αρχαίες ρίζες συνήθως με σημασία δανεισμένη από κάποια ευρωπαϊκή γλώσσα.

Στη συνέχεια, αναδημοσιεύουμε το κεφάλαιο "Το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής" από το βιβλίο του Δημήτρη Τομπαίδη (Ομότιμου Καθηγητή του ΑΠΘ) Διδασκαλία Νεοελληνικής Γλώσσας. Γραμματική-Σύνταξη-Στοιχεία ιστορικής γραμματικής, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1984 (δεύτερη έκδοση), σσ. 190-193. Στο κεφάλαιο αυτό, με βάση τη Γραμματική Τριανταφυλλίδη, περιλαμβάνονται μια σειρά από λέξεις που χρησιμοποιούμε σήμερα χωρίς να υποψιαζόμαστε, στις περισσότερες από αυτές, τη μη-ελληνική καταγωγή τους ή τον πρόσφατο σχηματισμό τους. Ο κατάλογος είναι ενδεικτικός, καθώς πολλές άλλες λέξεις δεν περιλαμβάνονται.

Μπορείτε να βρείτε ονλάιν λεπτομέρειες και να ελέγξετε την ετυμολογία των λέξεων επισκεπτόμενοι το Λεξικό της κοινής νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, όπου δίνεται η ετυμολογία των λέξεων ως την περίοδο της αρχαίας ελληνικής.

-------

3.6 Το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής

Τα λεξιλογικά στρώματα της νέας ελληνικής είναι κατά το Μ. Τριανταφυλλίδη (Γραμματική σελ. 90-103) τα ακόλουθα τρία:
α) λέξεις αρχαίες, δηλαδή λέξεις που ανήκαν εξαρχής στην ελληνική γλώσσα ή που μπήκαν σ’ αυτήν κατά την αρχαιότητα,
β) λέξεις που μπήκαν στη γλώσσα μας από τη χριστιανική εποχή ως την αρχή του περασμένου αιώνα (1800 μ.Χ.),
γ) λέξεις που μπήκαν στη γλώσσα μας από τότε ως σήμερα.

Α) Το πρώτο στρώμα αποτελείται από
(α) λέξεις ινδοευρωπαϊκές, π.χ. πατέρας, θυγατέρα, γυναίκα, βόδι, δέντρο, φως, γλυκός, ένα, εσύ, είμαι, τρέχω, σήμερα, και.
(β) λέξεις προελληνικές, π.χ. θάλασσα, νησί, κυπαρίσσι, ελιά, σέλινο, σαργός, σπάρος, βασιλιάς, θάλαμος, θίασος, τύραννος, χαλκός, Κόρινθος, Ζάκυνθος, Παρνασσός, Λυκαβηττός, Κάλυμνος, Θάσος, Όλυμπος.
(γ) λέξεις ανατολίτικες, π.χ. αγγαρεία, παράδεισος, σατράπης (περσικές), άλφα, βήτα (φοινικικές), περιστέρι (σημιτική), πυραμίδα (αιγυπτιακή).
(δ) λέξεις εβραϊκές, όπως αμήν, χερουβείμ, σατανάς, ωσαννά, Γολγοθάς, Μεσσίας, Πάσχα, Ιωάννης, Μαρία, Μιχάλης.
(ε) λέξεις λατινικές, όπως ροδάκινο, κελί, κάρβουνο, μαντίλι, κάμπος, ράσο, κάλαντα, Ιανουάριος, λουρί, σπίτι, ταβέρνα, στάβλος, άσπρος, μαύρος, ακουμπώ, διαφεντεύω.

Β) Το δεύτερο στρώμα αποτελείται από
(α) Λέξεις από τις βαλκανικές γλώσσες
(i) σλαβικές: κοτέτσι, ρούχο, σανός, τσέλιγκας, ντόμπρος, Αράχοβα, Γρεβενά, Ζαγόρι.
(ii) βλάχικες: μανούρι, μπουμπούκι, στουρνάρι.
(iii) αρβανίτικες: γκιόνης, μπαμπέσης, πλιάτσικο, φλογέρα, Γκούρα, Λιόπεσι, Μενίδι, Σούλι, Τατόι.
(β) Λέξεις ιταλικές, π.χ. κάβος, μαΐστρος, φουρτούνα, κάλτσα, καπέλο, κουβέρτα, μαραγκός, βαρέλι, καρέκλα, μπαστούνι, μπαρμπούνι, γαρίφαλο, φράουλα, κομπόστα, μπριζόλα, σαλάτα, βιολί, μπιλιάρδο, τάλιρο, κουμπάρος, φρέσκος.
(γ) Λέξεις τούρκικες, π.χ. γιαούρτι, κανταΐφι, κουραμπιές, ντολμάς, πιλάφι, καζάνι, κουβάς, μασιά, μπρίκι, φλιτζάνι, παπούτσι, τσέπη, ταβάνι, τζάκι, τζάμι, μιναρές, παράς, γιασεμί, καρπούζι, μανάβης, μπαρούτι, άχτι, καΐκι, κέφι, τενεκές.
Γ) Το τρίτο στρώμα αποτελείται από
Α. Ξένες λέξεις
«Οι λέξεις αυτές, αντίθετα από τις παλιότερες, συχνά δεν τρίφτηκαν αρκετά στη λαϊκή γλώσσα και δεν κανονίστηκαν φωνητικά και μορφολογικά. Έγιναν άλλωστε συνήθως γνωστές από τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις και τους λογίους· συχνά μάλιστα, με το να εκφράζουν ανώτερες έννοιες πολιτισμού, όρους επιστημονικούς ή τεχνικούς, περιορίστηκαν σε μικρό κύκλο ειδικών» (Γραμματική, σελ. 97).
(i) λέξεις γαλλικές: ζακέτα, μπλούζα, κολόνια, πούδρα, λικέρ, φοντάν, βαλς, πανσιόν, ρεκλάμα, σανατόριο, αεροπλάνο, ράδιο.
(ii) λέξεις αγγλικές: βαγόνι, γαλόνι, καμπίνα, μπιφτέκι, ρεκόρ, σάντουιτς, σάλι, σπορ, τένις, τουρισμός, χιούμορ.
(iii) λέξεις γερμανικές (έμμεσα): βερμούτ, ποτάσα, τάλιρο, τσίγκος.

Είναι φυσικά γνωστή η διάκριση των ξένων λέξεων σε δύο κατηγορίες: σ΄αυτές που έχουν αφομοιωθεί από την ελληνική γραμματική (στάβλος, τορβάς, κίνινο) και σ΄εκείνες που έμειναν απροσάρμοστες (πουρμπουάρ, κουάκερ, πριμ κτλ.) (...)

Β. Λόγιες λέξεις
Λόγιες λέγονται οι λέξεις που μπήκαν στη γλώσσα μας από την εποχή που συστάθηκε το νεοελληνικό κράτος, «για να εκφράσουν έννοιες της παιδείας, της επιστήμης, των τεχνών, που έλειπαν ως τότε και που γι' αυτό δεν είχε η γλώσσα μας λέξεις για να τις εκφράσει (ή δεν τις είχε πια). Οι λέξεις αυτές χρησιμοποιήθηκαν στην αρχή από συγγραφείς και λόγιους» (Μικρή Ν.Γρ. σελ.38). Τέτοιες λέξεις είναι π.χ. αεροπλάνο, γυμνάσιο, τηλέφωνο, φωτογραφία.

Οι λόγιες λέξεις είναι ως προς την καταγωγή τους δύο ειδών:
α) αρχαίες λέξεις, που ξαναμπήκαν στη γλώσσα μας, αφού για αιώνες πολλούς είχαν πάψει να λέγονται, π.χ. ανακωχή, καθηγητής, κατάστημα, γυμνάσιο, μητρικός, ξενοδοχείο, αεροπόρος, συμβόλαιο.
β) νεόπλαστες λέξεις ή νεολογισμοί, που δεν λέγονταν στην αρχαία ελληνική, αλλά τις έπλασαν οι λόγιοι, όταν τις χρειάστηκαν, από λέξεις αρχαίες ή από στοιχεία τους, π.χ. αισιοδοξία, αστεροσκοπείο, αεροδρόμιο, δημοσιογράφος, δρομολόγιο, οικογένεια, ουσιαστικό, πυροσβέστης, ταχυδρομείο, χωροφυλακή. (...)